ابن‌دیری سعدالدین محمد بن عبداللهاِبْن دَیْری، سعدالدین محمد بن عبدالله بن سعد بن ابی بکر (۷۶۸- ۸۶۷ق/۱۳۶۷-۱۴۶۳م)، فقیه ، اصولی ، نحوی ، لغوی و تاریخ نویس می‌باشد. ۱ - معرفیابن تغری بردی او را شیخ الشیوخ و نام آورترین فقیه شرق و غرب در روزگار خویش خوانده است. [۱]
ابن تغری بردی یوسف، النجوم الزاهرة، ج۱۵، ص۲۳۰، به کوشش ابراهیم علی طرخان، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۲]
ابن تغری بردی یوسف، النجوم الزاهرة، ج۱۵، ص۴۵۵، به کوشش ابراهیم علی طرخان، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
عنوان «دیری» به جهت انتساب او به زادگاهش، «قریه دیر»، واقع در «مردا» از «جبل نابلس» یا به دلیل انتساب به «دیر» واقع در «مرداویین» بیت المقدس است. [۳]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۴۹، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
[۴]
سخاوی محمد، الذیل علی رفع الاصر، ج۱، ص۱۲۷، به کوشش جوده هلال و دیگران، قاهره، ۱۹۶۶م.
۲ - تحصیلاتروزگار کودکی ابن دیری در بیت المقدس سپری شد. وی با هوشی سرشار و حافظه بسیار قوی، در همان کودکی قرآن و سپس کتاب های دیگری از جمله کنز و بخشی از منظومه و تمام مختصر ابن حاجب و مشارق عیاض را حفظ کرد. به قول سخاوی وی بیشترین بخش کتاب اخیر را در ۱۲ روز به یاد سپرد. [۵]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۴۹، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
وی ابتدا نزد پدر خود فقه و معانی و بیان آموخت. سپس از کمال شریحی (سریحی) فقه و نحو ، از خیرالدین معانی و بیان، از شمس بن خطیب شافعی اصول فقه و نحو و از محب فاسی نحو آموخت. [۶]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۴۹، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
سرانجام در علم فقه و آگاهی از مدارک و اسناد دینی و خبرت و بصیرت در علم خلاف ، بلندآوازه شد.۳ - سفر حجدر ۷۹۷ق/۱۳۹۵م زیارت حج به جای آورد و در همین سفر با «شمس قونوی» صاحب «دُرَر البحار» و «حافظ الدین بزازی» مؤلف جامع الفتاوی ، دیدار کرد. [۷]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۵۰، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
ابن دیری بعدها چندین بار به حج رفت و به دمشق و قاهره سفر کرد و سرانجام در قاهره متوطن گردید و به جای پدر به سرپرستی مدرسه مؤیدیه گماشته شد و در «مدرسه ابن ابی الفرج» و «جامع الماردانی» به تدریس پرداخت. ۴ - مسند قضاپس از عزل بدرالدین محمود عینی، قاضی القضاة ، در زمان الملک العزیز یوسف بن الاشرف بن برسبای و به وساطت ملک ظاهر چقماق، بر مسند قضای مصر نشست. [۸]
مجیرالدین حنبلی ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، ج۱، ص۲۲۷، بیروت، ۱۹۷۳م.
این مقام نخست به ابن الهمام و امین آقسرایی پیشنهاد شد، لکن اینان با وجود ابن دیری، آن را نپذیرفتند [۹]
شوکانی محمد، البدر الطالع، ج۱، ص۲۶۴، بیروت، ۱۳۴۸ق.
وی این مقام را ۲۵ سال و تا ۶ ماه پیش از مرگش - که به سبب ضعف پیری از آن کناره گرفت - در اختیار داشت. بعد از استعفای ابن دیری، قاضی محب الدین ابن شحنه، قاضی القضاة حنفی به جای او نشست و برادر ابن دیری کاتب السّر شد. [۱۰]
ابن تغری بردی یوسف، النجوم الزاهرة، ج۱۶، ص۲۷۱، به کوشش ابراهیم علی طرخان، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
۵ - اشتهاروی به جهت فضل و دانش چنان شهرت یافته بود که وقتی رسول اَلظاهر، چقماق پیش شاهرخ پسر تیمور رسید، شاهرخ از حال ابن دیری جویا شد و از شنیدن خبر سلامت وی شادمان گردید. [۱۱]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
وی به علت تقوی و صلاح نیز چنان مورد اقبال عامه بود که مردم هنگام خشکسالی ، به وی التماس می‌کردند که دعا کند، باشد که به برکت دعای وی خداوند برای آن‌ها باران بفرستد.۶ - وفاتابن دیری سرانجام پس از ۹۹ سال زندگی درگذشت [۱۲]
سیوطی، نظم العقیان، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش فیلیپ حتی، نیویورک، ۱۹۲۷م.
و جنازه وی به مؤیدیه حمل و در مقبره الظاهر خُشقدم به خاک سپرده شد. [۱۳]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۵۳، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
۷ - آثاراز ابن دیری آثاری چند به جای مانده است که برخی از آن‌ها عبارتند از: • السهام المارقة فی حدالزنادقة؛ [۱۴]
سخاوی محمد، الذیل علی رفع الاصر، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش جوده هلال و دیگران، قاهره، ۱۹۶۶م.
نام این کتاب در برخی مآخذ «السهام المارقة فی کبد الزنادقة» آمده است. • فتوی فی الحبس بالتهمة؛ [۱۵]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۳، ص۲۵۳، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
تکملۀ شرح الهدایة سروجی. این اثر که نیمه تمام مانده در ۶ مجلد است و از باب «اَیمان» آغاز و به باب «مرتد» می انجامد. • همچنین از وی منظومه بلندی به جا مانده که به «نعمانیة» شهرت دارد [۱۶]
سخاوی محمد، الذیل علی رفع الاصر، ج۱، ص۱۳۳-۱۳۴، به کوشش جوده هلال و دیگران، قاهره، ۱۹۶۶م.
• حاجی خلیفه جزو آثار ابن دیری از رساله ای با نام «رسالة فی نوم الملائکة و عدمه» نام می‌برد. [۱۷]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۸۹۶.
نام این رساله را شوکانی [۱۸]
شوکانی محمد، البدر الطالع، ج۱، ص۲۶۴، بیروت، ۱۳۴۸ق.
«رسالة فی نوم الملائکة هل هوکائن ام لا» و سخاوی «هل تنام الملائکة ام لا» ذکر کرده اند [۱۹]
سخاوی محمد، الذیل علی رفع الاصر، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش جوده هلال و دیگران، قاهره، ۱۹۶۶م.
• همچنین از رساله ای از او به نام «الکواکب النیّرات فی وصول ثواب الطاعات الی الاموات» نام برده شده است. [۲۰]
سخاوی محمد، الذیل علی رفع الاصر، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش جوده هلال و دیگران، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۲۱]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۵۲۲.
• کحاله نیز از رساله ای از او به نام «شرح المسایرة فی العقائد المنجیة فی الآخرة» اسم می‌برد. [۲۲]
کحاله عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱، ص۲۱۳، بیروت، ۱۹۵۷م.
اصل کتاب المسایرة... تألیف «کمال الدین محمد بن همام الدین عبدالواحد» مشهور به ابن همام متوفی در ۸۶۱ق/۱۴۵۷م است. [۲۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۶۶.
۸ - فهرست‌منابع(۱) ابن تغری بردی یوسف، النجوم الزاهرة، به کوشش ابراهیم علی طرخان، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۲) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۳) سخاوی محمد، الذیل علی رفع الاصر، به کوشش جوده هلال و دیگران، قاهره، ۱۹۶۶م. (۴) سخاوی محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق. (۵) سیوطی، نظم العقیان، به کوشش فیلیپ حتی، نیویورک، ۱۹۲۷م. (۶) شوکانی محمد، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق. (۷) کحاله عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۸) مجیرالدین حنبلی ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، بیروت، ۱۹۷۳م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌دیری»، ج۳، ص۱۲۱۳. |